به گزارش روابط عمومی حوزه هنری، هم‌زمان با سالروز درگذشت سیدجمال‌الدین اسدآبادی، مستند سینمایی «جمال‌الدّین»محصول مرکز مستند سوره، روی آنتن شبکه افق رفت. این مستند پیش از این در بخش مسابقه هفدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» حضور داشت و در ۲ بخش بهترین نویسنده گفتار متن (امیرمحمد کوچک‌زاده) و بهترین گوینده گفتار متن (فخرالدین صدیق‌شریف) نامزد دریافت جایزه شد. به این بهانه مروری کوتاه بر این مستند داریم. 

سید جمال‌الدین اسدآبادی یا سید جمال‌الدین افغانی، عالم روشنفکری است که با تلاش‌هایی که در راستای وحدت جهان اسلام داشت به شخصیتی تاثیرگذار در تاریخ اسلام تبدیل شد. درباره وی آثار متعددی نوشته و ساخته شده است که از جمله آن مستند «جمال الدین» است که توسط سازمان سینمایی سوره و به کارگردانی امیر روئینی تولید شده است. نقش سیدجمال الدین اسدآبادی در این مستند از چهل سال بعد از بر تخت نشستن ناصرالدین شاه قاجار به تصویر کشیده است و ضمن اشاره به تضاد طبقاتی میان دربار و رعایا ساختار مستبدانه قاجار و رنج‌های تحمیل شده به مردم که باعث شیوع فقر و عقب‌ماندگی ایران شد را تشریح می‌کند. در این اثر می‌بینیم، در شرایطی که در دربار افراد بر سر القاب کوچک و بزرگ در رقابت بودند، از سویی انگلیس جنوب ایران را اشغال کرده بود و از سویی دیگر مردم از شناخت اسلام غافل مانده و بجای بهره‌گیری از علم در رفع مسائل خود درگیر خرافات شدند.

در چنین برهه‌ای سیدجمال الدین اسدآبادی به بوشهر رفت و با سخنرانی خود سعی در روشنگری و آگاه‌سازی مردم کرد.«جمال الدین» با تصاویری سیاه و سفید که برگی مستند از تاریخ ایران است شرحی از موقعیت ایران در دوره ناصرالدین شاه قاجار را به مخاطب ارائه می‌دهد و در ادامه به نوع آگاهی‌بخشی به واسطه انتشار روزنامه‌هایی چون «عروه الوثقی» و سخنرانی‌ها و نامه‌های سیدجمال الدین و تلاش دربار برای حذف وی به عنوان عالم روشنفکر می‌پردازد. این مستند در حالیکه به گرایش‌ها، پوشش و پیشه‌هایی چون نعل‌بندی و آهنگری به عنوان شغل‌های رایج در میان مردم دوره قاجار اشاره دارد از جامعه‌ صنعتی و پیشرفت صنعتی غرب می‌گوید که حالا باعث حرص دولتهای انگلیس و روسیه برای توسعه جغرافیایی شده و با دست درازی و اشغال کشورهایی چون هند و ایران سعی بر دستیابی به منافع و چپاول کشورهای دیگر دارند.

در این زمانه سیدجمال الدین اسدآبادی با حرف‌های نوظهور خود بارقه روشنی در ذهن مردم ایجاد کرد و همین باعث شد تا رفته رفته مریدانش افزایش پیدا کند. تبعید مستمر وی به کشورهای مختلف از فرانسه گرفته تا پاریس توانست علی‌رغم هدف درباریانِ بیکفایت و خائن، راه را برای ارتباط سیدجمال الدین با افرادی چون کاتکوف روزنامه‌نگار روس باز کند و او را به عنوان چهره‌ای شناخته شده و اثرگذار به جهان اسلام بشناساند.

رویای اروپایی کردم مردم ایران در آن دوره یکی از نکاتی است که بارها در این مستند به آن پرداخته می‌شود اما این پیشرفت چیزی جز اعطای امتیاز به غربی‌ها که آن هم بر ضد منافع ایران بود، چیزی به دنبال نداشت. از این دست خیانت‌ها واسپاری امتیاز راه‌آهن محلات تهران به انگلیس و روس بود که آن هم با نقشه‌های سیاسی، یک به یک دوول غربی را برای چپاول هرچه بیشتر حریص‌تر می‌کرد. در این میان البته دولتمردان خائن هم ایفای نقش کرده و به عنوان غلامان حلقه به گوش و مطیع غرب بر تشدید سایه استعمار افزودند و نام خود را به عنوان خائنان ملت در تاریخ ثبت کردند.اثرگذاری سیدجمال ‌الدین اسدآبادی تا جایی بود که ارتباط وی با ارنست رنان مورخ و حکیم فرانسوی باعث شد تا وی هم سیاست و دین را همسو قلمداد کند.

از دیگر موارد حائز اهمیت در این مستند جنگ تمام عیار انگلیس در مقابل سودان بود که با شکست انگلیس فریاد ضداستعماری مردم سودان را به مصر و دولت عثمانی مخابره کرد. در این واقعه نقش سید جمال الدین بی‌تاثیر نبود و از همین رو پیشنهاداتی چون مملکت داری سودان و پادشاهی سودان به وی داده شد. در این میانه اما پاسخ سیدجمال الدین جالب بود چراکه او در مواجهه با چنین پیشنهادی می‌گوید از چه زمانی سودان را مالک شده‌اید که پادشاهی‌اش را پیشکش می‌کنید. پادشاهی سودان متعلق به مردم سودان است. این کلام نمونه‌ای از نگاه و جهان‌بینی سید جمال الدین اسدآبادی است که نشان می‌دهد وی نه در پس دغدغه‌ها یا منافع شخصی باشد بلکه برای تقریب مذاهب اسلامی و وحدت اسلامی کوشیده است.

بر اساس این مستند، از دوره‌ای تلاش‌های سیدجمال الدین در ایران در حال به ثمر نشستن است و در جایی که وی در اعتراض به دربار در حرم عبدالعظیم حسنی (ع) تحصن می‌کند و گماشده‌های قاجار با ضرب و زور سعی در دور کردم وی از ایران و راهی کردنش به بصره را داشتند، مردم با چوب و چماق به دفاع برخواستند و این تبعید به اتحاد مردم در اعتراض انجامید. از دیگر واکنش‌های جمعی که جریان آن دومینووار از سیدجمال الدین به میرزای شیرازی و بعد به مردم رسید نهضت تنباکو و امضای قرارداد واگذاری انحصار بازرگانی توتون و تنباکو به یک شرکت انگلیسی بود که منجر به شکستن چپق و قلیان‌ها و حرام شدند استعمال دخانیات شد. با ورود انگلیس به شیراز به عنوان قلب کشت توتون و تنباکو، بازار تعطیل شد و مردم عزم جهاد کردند. نکته دیگر مستند «سید جمال» سرکوب مردم با چوب و چماق است که نشان می‌دهد درباریان چطور از آغاز با زور ظلم روا داشتند.

البته تحصن ملت و نامه‌های تهدیدآمیز علما و ترس از قیام مردم در ماجرای نهضت توتون ناصرالدین شاه را مجبور به عقب‌نشینی کرد و اولین پیروزی ملت ایران در مقابل استبداد را رقم زد.ناامید نشدن سیدجمال از اتحاد مردم و تاکید بر ضرورت قطع ریشه ظلم از مواردی است که در بازنمایی تاریخ دوره قاجار به آن تاکید شده است.در آخر این مستند با شرح ماجرای قتل ناصرالدین شاه توسط میرزا رضا کرمانی، تحریک پادشاه عثمانی که روزی مرید سید جمال بوده برای کشتن این عالم روشنفکر و در نهایت مرگ سیدجمال اسدآبادی در ۱۹ اسفندماه ۱۲۷۵ هجری شمسی به پایان می‌رسد.

ناهید منصوری، خبرنگار